Vooraf: een variant van deze blog staat op de weblog onderzoekonderwijs.net met als titel Online tekstbegrip Nederlands als sultan in de harem. Ook daar staan veel reacties. Interessant om daar ook even te kijken. 

Marcel Kesselring schrijft op Frankwatching een interessante blog Scholen en (social) mediawijsheid: hoe stoppen we de digitale kloof, waarin hij scholen oproept meer en beter aandacht te besteden aan wat hij noemt ” (social) mediawijsheid. Met de teneur van het betoog ben ik het helemaal eens, maar er mist wat in de redenering en in de discussie over de nieuwe vaardigheden die leerlingen zouden moeten hebben.

We zijn het er allemaal over eens dat de huidige maatschappij een kennismaatschappij is geworden, waarbij de meeste informatie digitaal wordt gedeeld. Op allerlei niveaus wordt hierbij benadrukt dat het aanleren hiervan een heel belangrijke opdracht is van het onderwijs (EU High Level Group on Literacy, 2012; European Commision, 2010). De meeste informatie halen we van internet en leren en kennis delen gebeurt veel online. Leerlingen gebruiken internet als voornaamste bron voor informatie voor werkstukken en andere schoolse taken (Beljaarts,2006). Een belangrijke vaardigheid is het begrijpen van teksten online, online tekstbegrip. Dit is een vaardigheid die in de discussies die er zijn over informatievaardigheden en mediawijsheid niet aan bod komt. Dit is zeer te onrechte. Het onderwijs moet daar aandacht aan besteden, te beginnen bij het vak Nederlands.

Marcel Kesselring geeft zeven basisvaardigheden aan die (Basisschool)leerlingen van de 21ste eeuw zouden moeten beheersen. Een daarvan is ‘digitale geletterdheid’, gedefinieerd als ” persoonlijke informatiestrategie ontwikkelen om op een kritisch zinvolle wijze de toevloed aan digitale informatie te kunnen beheersen”. Dit is een heel brede definitie die overeenkomt met de beschrijving die bij het vak Nederlands wordt gehanteerd als het gaat over taalvaardigheid: Verwerven, Verwerken en Verstrekken (Griffioen, 1975).
Ondanks de hardnekkige mythe van de digital natives, die nog te vaak in de hoofden van docenten zit, constateren we binnen het onderwijs dat leerlingen vaak niet goed in staat zijn om informatie te zoeken, beoordelen, begrijpen en toe te passen. Een belangrijke vaardigheid hierbinnen is het begrijpen van digitale informatie, online tekstbegrip. Er is anekdotisch bewijs van docenten en een groeiende hoeveelheid wetenschappelijk bewijs dat aantoont dat leerlingen problemen hebben met online teksten. In 2006 heeft PISA het tekstbegrip onderzocht van jongeren, voor het eerst zowel het begrijpen van offline (papieren) teksten als van online teksten. Een digitale tekst is in PISA 2009 een synoniem van een hypertekst, een tekst of teksten die met elkaar verbonden zijn via links waardoor de lezer van de ene tekst of tekstdeel naar het andere kan gaan (OECD, 2011). Deze vorm van teksten is dominant op internet. Uit dit PISA onderzoek blijkt dat veel leerlingen niet goed zijn in het begrijpen van online teksten. Er blijkt dat gemiddeld ongeveer 17 % van de 15 jarige leerlingen op of onder het laagste niveau scoort op de online-tekstbegriptest. Dit is zorgwekkend. Ook blijkt dat het goed scoren op de offline test (tekstbegrip van papieren teksten) niet altijd een goede voorspeller is voor de vaardigheid offline tekstbegrip. Een zelfde conclusie trekken de onderzoekers van een grootschalig onderzoek in de USA, Online Reading Comprehension Assessment (ORCA) ( Coiro, J. L. (2011). Dus het lijkt dat de vaardigheid om online teksten te begrijpen niet helemaal dezelfde is als de vaardigheid die nodig is om offline teksten te begrijpen. Dit werd al een decennium geleden geconstateerd in een rapport van de Reading Studygroup (RRSG, 2002) “[E]lectronic texts that incorporate hyperlinks and hypermedia . . . require skills and abilities beyond those required for the comprehension of conventional, linear print”. Er zijn meer resultaten van onderzoek die aangeven dat “Traditional conceptions of reading comprehension may no longer be sufficient in online reading contexts.(…) (Coiro, 2011, p. 3).

Maar het onderwijs besteedt hier nog geen aandacht aan. Dus vergelijkbaar met wat Marcel in het algemeen stelt, namelijk dat het onderwijs geen aandacht besteedt aan Mediawijsheid in zijn volle breedte, stel ik dat er zeker aandacht zou moeten zijn voor online tekstbegrip. En hier zie ik een duidelijke rol voor de docent Nederlands. Tekstbegrip is in het VO een taak van de docent Nederlands. Het staat expliciet in de eindtermen en de kerndoelen van het vak in de domeinen leesvaardigheid en argumentatie. Ook vraagt de overheid dat het onderwijs meer aandacht besteedt aan tekstbegrip.

Een van de verklaringen voor de problemen met online tekstbegrip is dat online teksten heel andere kenmerken hebben dan offline teksten. Er is dus sprake van nieuwe tekstsoorten. Een paar belangrijke verschillen zijn dat (1) online teksten niet lineair zijn opgebouwd. Het is geen tekst met inleiding, kern en slot, zoals we op school leren, (2) online teksten vaak niet een tekst zijn, maar een cluster van teksten of tekstdelen, verbonden via hyperlinks, (3) er nieuwe tekstsoorten zijn als websites, blogs en tweets, met hun eigen kenmerken, (4) teksten vaak online en in samenwerking worden geschreven. Er is sprake van een tekst met meerdere, wisselende auteurs, (5) online teksten meestal multimediaal en multimodaal zijn en (6) online teksten snel veranderen. Daarom vragen online teksten nog meer de vaardigheid kritisch lezen dan offline teksten.
Een tweede verklaring is dat de online tekstbegripsvaardigheid ook andere en soms complexere vaardigheden vraagt dan offline tekstbegrip, bijvoorbeeld navigatievaardigheden, kennis van nieuwe tekststructuren en kunnen omgaan met multimedia. Vooral onderzoek van Leu, Coiro en collega’s laten dit zien.

In het VO wordt tekstbegrip onderwezen bij het vak Nederlands. Het blijkt dat er bij het aanleren van tekstbegrip geen enkele aandacht wordt besteed aan deze nieuwe tekstsoorten en -kenmerken en aan de nieuwe vaardigheden om met deze teksten om te gaan. We zien dat er in de eindtermen Nederlands nergens sprake is van aandacht voor online teksten en online tekstbegrip, ook in de Concretisering Referentieniveaus Nederlands wordt er bij leesvaardigheid geen melding gemaakt van online teksten en tekstbegrip (Meestringa, Ravesloot, & Vries, 2010), in de lesmethodes, in de toetsen en de examens wordt er geen gebruik gemaakt van online teksten en ook in het onderzoek gericht op het vak Nederlands is tot aan 2008 geen onderzoek naar online teksten en online tekstbegrip (Bonset en Braaksma, 2008). Ook In de vaktijdschriften en de vakcommunity Nederlands wordt nog niet gepraat over online tekstbegrip en de taak van de docent Nederlands daarbij.
Gelukkig begint de interesse wat toe te nemen. Ik heb in 2011 en 2012 ( in 2011 samen met Amber Walraven), op de conferentie Het Schoolvak Nederlands een keynote / presentatie verzorgd over online tekstbegrip /  informatievaardigheden, waar veel interesse voor was. Ook zien we recent dat hier en daar informatie- en onderzoeksvaardigheden als losse, ondersteunende vaardigheden worden geïntroduceerd in schoolboeken voor het vak Nederlands. Maar deze cursussen gaan alleen in heel globale zin over het documenteren (zoeken van informatie online) en omgaan met internet. Het begrijpen van online teksten wordt bij de onderdelen leesvaardigheid en argumentatie niet betrokken. Er is geen samenhang / integratie tussen deze cursussen / hoofdstukken en de vaardigheid leesvaardigheid / tekstbegrip.

We zien wel activiteiten vanuit andere disciplines. Er wordt onderzoek gedaan naar informatievaardigheden (Walraven,2008; Brand-Gruwel, Wopereis, & Walraven, 2009) en Mediavaardigheden. Brand-Gruwel et al (Brand-Gruwel et al., 2009) hebben een model ontwikkeld voor Information Processing using Internet (IPS-1 model). Het model gaat uit van de gedachte dat een internetgebruiker een vraag (informatieprobleem) heeft, op zoek gaat naar informatie, dit verwerkt en daarna er iets mee doet. Je hebt dan de fasen Probleemdefinitie / Vraag bedenken – Zoeken – Informatie bekijken en beoordelen – Informatie gebruiken. Dit model lijkt sterk op de definitie van Leu et al (2008) van Online Tekstbegrip (Online Reading Comprehension) “ a web-based inquiry process involving skills and strategies for locating, evaluating, synthesizing, and communicating information with the Internet”. En dit IPS-i model komt sterk overeen met het binnen het vak Nederlands al decennia gehanteerde model van taalvaardigheid van Verwerven, Verwerken en Verstrekken. In het IPS-i model krijgt het tekstbegripsaspect, dat in alle fasen aan de orde is, maar met name in de fase Verwerken van gevonden informatie, geen expliciet aandacht. In hun model is tekstbegrip (in het model reading skills) bij het hele IPS proces een ondersteunende vaardigheid, die als bekend wordt verondersteld. Maar zoals we inmiddels weten is deze vaardigheid nog niet op orde bij veel leerlingen.

Kortom, we zijn het erover eens dat het goed kunnen omgaan met informatie online een heel belangrijke vaardigheid is en dat het onderwijs hier nog nauwelijks aandacht aan besteedt. Ik stel dat het begrijpen van online informatie nog niet in beeld is en ook in de publicaties over informatievaardigheden en mediawijsheid niet duidelijk wordt benoemd. Het vak Nederlands zou in het VO de plaats moeten zijn waar deze vaardigheid zou moeten worden aangeleerd. Natuurlijk is het van groot belang bij alle vakken en het zou geïntegreerd moeten worden in alle vakken. Dit is een opdracht die we ook met tekstbegrip van offline teksten hebben en die we proberen te bereiken in onze pogingen tot taalbeleid. Ten slotte denk ik dat het geen goede weg is om losse cursussen informatievaardigheden te gaan geven, omdat de transfer tussen losse cursussen altijd erg laag is.

Dus Nederlands, Informatievaardigheden en Mediawijsheid zouden moeten trouwen. Laten we gaan daten! Ik sta er klaar voor.

Voor de nieuwe lezertjes van mijn edublog: Ik doe promotieonderzoek naar Online Tekstbegrip (mijn berichten op dit edublog staan hier bij elkaar). Dit doe ik naast mijn baan als docent Nederlands in het VO.

Referenties

Bayne, S., & Ross, J. (2007). The ‘digital native’and “digital immigrant”: a dangerous opposition. Education (SRHE).

Brand-Gruwel, S. (2006). Integration of the information problem solving skill in an educational programme: The effects of learning with authentic tasks. Tech. Inst. Cognition and Learning, 4, 243–263.

Brand-Gruwel, S. (2012). Leren in een digitale wereld: uitdagingen voor het onderwijs. Open Universiteit, 1–40.

Brand-Gruwel, S., Wopereis, I., & Walraven, A. (2009). A descriptive model of information problem solving while using internet. Computers & Education, 53(4), 1207–1217.

Clemens, J., & Walraven, A. (2011). Aandacht voor digitale geletterdheid: een nieuwe uitdaging voor het onderwijs. Presented at the 25ste Conferentie Het Schoolvak Nederlands. Retrieved from http://taalunieversum.org/onderwijs/conferentie_het_schoolvak_nederlands/bundels/

Coiro, J. L. (2011). Predicting Reading Comprehension on the Internet: Contributions of Offline Reading Skills, Online Reading Skills, and Prior Knowledge. Journal of Literacy Research, 1–42.

Coiro, J. L., & Kennedy, C. (2011). The Online Reading Comprehension Assessment (ORCA) Project: Preparing Students For Common Core Standards and 21st Century Literacies. Internal Publication the ORCA Project New Literacies Research Team.

Coiro, J. L., Knobel, M., Lankshear, C., & Leu, D. J. (2008). Central issues in new literacies and new literacies research. In Handbook of Research on New Literacies. Lawrence Erlbaum Associates, Taylor & Francis Group.

EU High Level Group of Experts on Literacy. (2012). Final Report, September 2012 (p. 120). Luxembourg: Publications Office of the European Union.

European Commission. (2008). Digital Literacy

Griffioen, J. (1975). Zeggen-schap. Grondslagen en een uitwerking van een didactiek van het Nederlands in het voortgezet onderwijs. Tjeenk Willink Wolters Noordhoff.

International Reading Association. (2009). New literacies and 21st century technologies: A position statement of the International Reading Association. Newark, DE

Leu, D. J., Coiro, J. L., Castek, J., Hartman, D. K., Henry, L., & Reinking, D. (2008). Research on instruction and assessment in the new literacies of online reading comprehension. Comprehension Instruction: Research-Based Best Practices, 321–346.

Meestringa, T., Ravesloot, C., & Vries, H. de. (2010). Concretisering referentieniveaus schrijven lezen VO, 1–124.

OECD. (2011). PISA 2009 Results: Students On Line (Vol. VI, p. 395). OECD Publishing.

Rouet, J.-F., Lowe, R., & Schnotz, W. (2008). Understanding Multimedia Documents. (J.-F. Rouet, R. Lowe, & W. Schnotz, Eds.). Boston, MA: Springer US.

Voogt, J., & Roblin, N. P. (2010). 21st Century Skills. Discussienota Zoetermeer: Kennisnet.

Walraven, A. (2008, December 19). Becoming a critical websearcher. Open Universiteit Nederland.

Walraven, A., Brand-Gruwel, S., & Boshuizen, H. P. (2008). Information problem solving a review of problems students encounter and instructional solutions. Computers in Human Behavior, 24, 623–648.